еяк  па  радыё  прагучала  песня: «Прыдняпроўе  маё, Прыдня-            проўе, пералескі, крыніцы, лугі...». Так, так, песня насловы на-шага магілёўскага паэта, цяпер ужо нябожчыка Васіля Матэвушава. I пе-рад вачыма быццам паўсталі абшары, прасторы нашага Прыдняпроўя, апетай народнымі легендамі, апаленай полымем войнаў роднай Магілёў-шчыны. Песня гучала, пералівалася, як бы нагадваючы, што наша Магі-лёўшчына спрадвеку славіцца сваёй песеннасцю, напеўнасцю, дала ня-мала таленавітых песняроў, летапісцаў.

     Прыгадаем хоць бы славутую «Баркалабаўскую хроніку» — бясцэнны гістарычны помнік XVI—XVII стагоддзяў, назва якога невыпадкова пай-шла ад прыдняпроўскай вёскі Баркалабава — цяперашняга цэнтра кал-гаса імя Карла Лібкнехта ў Быхаўскім раёне. А ўзяць вядомую ўсяму све-ту ананімную паэму «Тарас на Парнасе». Вучоныя даследчыкі ўсё больш прыходзяць да згоды, што яна створана ў нас на Магілёўшчыне — у Го-ры-Горацкім сельскагаспадарчым вучылілішчы (цяперашняя Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія) таленавітымі навучэнцамі ці выкладчыка-мі.

  3 тэатральных рэпертуараў да гэтага часу не выпадае «Пінская шлях-та». Прыемна, што аўтар гэтай класічнай беларускай п'есы Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч — наш зямляк, нарадзіўся, вырас і нейкі час праца-ваў у фальварку Панюшкавічы, што каля Бабруйска.

   А як не прыгадаць і нашых землякоў з ліку першых беларускіх пісьмен-нікаў Ядвігіна Ш. (Антона Лявіцкага) і Альгерда Абуховіча, славу-тага этнографа, збіральніка народнай творчасці Паўла Шэйна і, вядома ж, Максіма Гарэцкага — сябра і паплечніка Янкі Купалы па славутай «Нашай ніве», дарэвалюцыйнай літаратурна-дэмакратычнай дзейнасці, выдатнага беларускага пісьменніка савецкага ўжо часу.

     

     Варта заўважыць, што Магілёў здаўна быў значным культурным цэн-трам. Яшчэ ў XVII стагоддзі тут было наладжана друкаванне кніг на бела-рускай, рускай, польскай мовах царкоўнага і свецкага зместу, у тым ліку і мастацкіх твораў. І сёння ўяўляюць інтарэс выдадзеныя тут «Буквар» (друкарня Спірыдона Собаля, XVII ст.), вершаванае апавяданне «Гу-тарка аб сваяку» Арцёма Вярыгі-Дарэўскага (1858 г.), «Опыт опи-сания Могилевской губернии» пад рэдакцыяй магілёўскага губернатара А. С. Дэмбавецкага (1882—84 гг.), «Слова и речи Георгия Конисско-го, архиепископа Могилевского» (1892 г.), «Белорусский сборник» Е. Р. Романова (1901 г.), альманах «Могилев за 1912 год, статьи, заметки, фелье-тоны», «С кем мы дружили. Исторический очерк русско-немецких отношений» А. I. Бялінскага (1914 г.) і іншыя цікавыя кнігі. Выдаваліся таксама газеты, часопісы, у неафіцыйных аддзелах якіх змяшчаліся краязнаўчыя матэрыялы, літаратурныя творы. Гэты працэс парушыла, за-марудзіла імперыялістычная вайна.

   

      Ажыўленне літаратурнага асяроддзя, выдавецкай справы на Магілёў-шчыне пакрысе наступаюць пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзян-скай вайны. Гэтаму спрыяла адраджэнне і развіццё роднай беларускай мовы, культуры з пачатку 20-х гадоў. Ва ўсіх кутках Беларусі разгар-нуўся масавы літаратурны рух, ствараліся літаратурныя гурткі, аб'яднан-ні, з іх найбольш прыкметнай арганізацыяй стаў «Маладняк» у сталіцы рэспублікі — Мінску. У 1925 годзе філія маладнякоўцаў узнікла і ў Магі-лёве. Адным з арганізатараў і першым кіраўніком яе быў выкладчык бе-ларускай мовы і літаратуры мясцовага педтэхнікума, пачынаючы тады драматург Васіль Гарбацэвіч.

    У гэтай філіі праявілі сябе студэнты педтэхнікума, а пазней вядомыя пісьменнікі Кастусь Губарэвіч, Юрка Лявонны, Васіль Каваль.

    Тут, на роднай Магілёўшчыне, рабілі свае першыя крокі ў літаратуру Андрэй Ушакоў, Барыс Мікуліч і іншыя нашы землякі. Свае творы ма-ладыя пісьменнікі змяшчалі ў газеце «Соха и молот», яе літаратурным да-датку «Зарніцы», у газеце «Магілёўскі селянін», літаратурным зборніку «Дняпроўскія ўсплёскі», а таксама ў рэспубліканскім перыядычным дру-ку. Філія клапацілася аб творчай вучобе літаратурнай моладзі, прапа-гандзе роднай мовы, культуры, літаратуры, праводзіла літаратурна-мас-тацкія вечары, сустрэчы.

   Тым часам не толькі на Беларусі, але і ва ўсёй савецкай краіне назі-ралася супрацьстаянне, барацьба розных літара­турных плыняў. Набірала сілу камандна-адміністрацыйная сістэма, якая імкнулася як мага тужэй зацугляць пісьменнікаў, дыктаваць ім, што і як пісаць. Зніклі пісьменніц-кія аб'яднанні, усё большую моц меў афіцыёзны РАПП (Расійская асацыя-цыя пралетарскіх пісьменнікаў), а ў нашай рэспубліцы адпаведна — Бе-ларуская асацыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў.

   Гэтая рэарганізацыя не абмінула і Магілёў - у лістападзе 1928 года літаратурная суполка тут была аб'яўлена філіяй Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў, хоць практычна ў яе творчым накірунку пры-кметных змен не назіралася.  У 1929 годзе філія выпусціла зборнік «Ран-не», дзе былі змешчаны вершы тады яшчэ юнага Аркадзя Куляшова з вёскі Саматэвічы Касцюковіцкага раёна, імя якога цяпер носіць наш Ма-гілёўскі дзяржаўны універсітэт.

   Так, сёння мы ганарымся, што народны паэт Беларусі Аркадзь Куля-шоў — сын нашай Магілёўшчыны. Тут ён нарадзіўся, вучыўся, стварыў і надрукаваў свае першыя вершы. І куды б потым не закідваў паэта лёс - настаўнічаць у палескую вёску ці ў суровую восень 41-га стаяць на-смерць пад Масквой, баронячы яе аб фашыстаў, у замежную паездку ці ў рэдактарскае крэсла сталічнага часопіса, ён заўжды помніў родную вёс-ку, яму заўжды дарагія былі мілыя з дзяцінства палі, рэчка Бесядзь, бя-розавыя гаі, магілёўскія краявіды, якія натхнялі яго, занялі так багата месца ў творчасці народнага песняра. У адным са сваіх пасляваенных вершаў Аркадзь Аляксандравіч сказаў:

                        …Край Магілёўскі!  З гармат Еўропы

                        Смерць засявала твой шнур жалезам.

                        Ды не змагла - зараслі акопы,

                        А не дарогі травой і лесам…

     Нас хвалююць “Магілёўская хмарка”, “Я хаце абавязаны прапіскаю”, “Станцыя Камунары” і іншыя цудоўныя вершы, якія Аркадзь Аляксан-дравіч прысвяціў родным мясцінам, сваёй Магілёўшчыне.

     Напісаную ж на фронце паэму “Сцяг брыгады”, якая даўно стала хрэс-таматыйным творам, Аляксандр Твардоўскі яшчэ тады, у грозныя гады вайны, без перабольшвання назваў народнай паэмай. Міхаіл Ісакоўскі тут жа яе пераклаў на рускую мову, паэма была змешчана ў многіх фран-тавых газетах, дапамагала нішчыць ворага.

    Землякі свята шануюць памяць Аркадзя Куляшова. Яго імем названа сярэдняя школа, дзе вучыўся будучы паэт, вуліца ў г.Касцюковічах. А да 70-годдзя з дня нараджэння песняра ў Саматэвічах адкрыты музей Арка-дзя Куляшова.

   А што датычыць Магілёўскага дзяржаўнага універсітэта (былы пед-інстытут), дык ён носіць імя нашага земляка, народнага пісьменніка Бе-ларусі яшчэ і таму, што гэта кузніца не толькі педагагічных, але і пісь-менніцкіх кадраў. Пасля стварэння Саюза пісьменнікаў СССР (1934 г.) ме-навіта тут быў цэнтр літаратурнага жыцця Магілёўшчыны.  Літаратурную суполку тут узначаліў тады выкладчык інстытута Іван Гутараў (родам з вёскі Воўкаўка Мсціслаўскага раёна, выхаванец Леменьскай школы-камуны ў Чэрыкаўскім раёне, дзе, дарэчы, у 1967 годзе пісьменнік, док-тар    філалагічных навук І.В.Гутараў і быў пахаваны - побач з магілай былога дырэктара школы-камуны Мадэста Мікалаевіча Лепяшынска-га).

    Пад кіраўніцтвам Івана Васільевіча прабівалі сцяжыну на літаратурны Парнас былыя студэнты педінстытута Васіль Матэвушаў (меў тады псеўданім Васіль Нёман), Дзмітрый Палітыка, Уладзімір Агіевіч і ін-шыя будучыя пісьменнікі.

     У 1935 годзе пры ўдзеле членаў літаб'яднання была напісана цікавая кніга «На Цішоўскай пустцы» — аб узвядзенні на ўскраіне Магілёва шаўковай фабрыкі (цяперашнІ завод штучнага валакна). Кніга выдадзена Беларускім дзяржаўным выдавецтвам пад рэдакцыяй пісьменнікаў, нашых землякоў Платона Галавача і Васіля Каваля — пасля зні-шчаных яжоўскімі катамі. Перад самай вайной у абласной газеце «Каму-нар Магілёўшчыны» (цяпер — «Магілёўская праўда») пачалі друкавацца студэнты педінстытута Мікола Гарулёў, Пятро Шасцерыкоў, Эдуард Валасевіч, у далейшым вядомыя пісьменнікі.

     У рэдакцыі «Камунара Магілёўшчыны» ў той час працаваў малады па-эт з вёскі Цёплае Чавускага раёна Уладзімір Рагуцкі. У 1940 годзе Дзяржаўнае выдавецтва БССР прыняло да друку ягоны першы верша-ваны зборнік. Але грымнула вайна, рукапіс загінуў. У першы ж год вайны загінуў і Уладзімір Рагуцкі, абараняючы ад захопнікаў родную зямлю.

   Пасля Вялікай Айчыннай вайны літаб'яднанне «Прыдняпроўе» пры абласной газеце (тады называлася «За Радзіму») узначаліў яе адказны сакратар Мікола Ткачоў, які знаходзіў час і для працы над рукапісам свайго рамана «Згуртаванасць» аб партызанскім руху на Магілёўшчыне, удзельнікам якога ён быў. I потым, працуючы ўжо ў Мінску, Мікола Гаў-рылавіч не парываў сувязь з землякамі, дбаў аб выхаванні тут літара-турнай змены. Сёння цэнтральная раённая бібліятэка ў Краснаполлі но-сіць яго імя.

    Калі М.Ткачоў быў запрошаны на пасаду адказнага сакратара ў рэдак-цыю часопіса «Полымя», літаб'яднанне ўзначаліў Васіль Матэвушаў — самабытны паэт, якога справядліва называлі песняром прыдняпроўскага краю. За пейзажамі ў В. Матэвушава прасвечваецца душа сучасніка — руплівага гаспадара сваёй зямлі.

    Прырода як бы зліваецца з чалавекам, а лёс чалавека, народа не абыякавы паэту, бо ён і сам часцінка, крупінка народа. Васіль Іванавіч не шкадаваў намаганняў для аказання дапамогі здольнай моладзі, адбіраў яе лепшыя творы для друку. Сіламі мясцовых пісьменнікаў было выпу-шчана некалькі калектыўных мастацкіх зборнікаў — «Літаратурны Ма-гілёў», кнігі 1—2 (1949—50 г.г.), «Дняпро» (1957 г.), «Прыдняпроўе» (1958 г.). У Магілёўскім драматычным тэатры былі пастаўлены (на роднай беларускай мове) спектаклі па п’есах членаў літаб'яднання Івана Та-расава («Гэта было ў Магілёве») і Івана Ісачанкі («Мурын бор»), якія карысталіся вялікім поспехам, доўга, пры перапоўненай зале, трымаліся ў рэпертуары.

   3 літаб'яднання «Прыдняпроўе» набраў творчую вышыню Аляксей Пысін — лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы, заслужаны работнік культуры Беларусі, імем якога названа Палужская сярэдняя школа ў родным яму Краснапольскім раёне. Ад кнігі да кнігі набіраў сілы голас паэта. 3 кнігі ў кнігу пераходзіла, выкрышталізоўваючыся, ягоная галоўная тэма — тэма ваенных будняў, франтавых дарог, якімі прайшоў Аляксей Васільевіч у салдацкім шынялі. У яго вершах, паэмах ваенны вобраз жыццёвы, не надуманы. Таму цягне яшчэ і яшчэ раз перачытаць і «Палім мы маршанскую махорку», і «Далёкі тупат кананады», і «На жа-лезным кастры самалёта», і «Пахаваны тут франтавік», і многія іншыя пысінскія вершы. Размова паэта аб вайне — гэта не проста даніна памяці сэрца. Гэта дзеля вечнасці жыцця. Дзеля майго, твайго і ўсіхнага шчасця. А, як сказаў паэт,

                                   Шчасце так не даецца,

                                   I яго не купіць:

                                   Шчасце сеецца, жнецца,

                                   Шчасце ў кузнях куецца,

                                   У мартэнах кіпіць.

     3 аб'яднання «Прыдняпроўе» пайшлі ў мастацкую літаратуру Сцяпан Гаўрусёў, Анатоль Сербантовіч, Марыя Шаўчонак, Віктар Ракаў, Яўген Крупенька, Мікола Луфераў, Віктар Карамазаў, Святлана Марчанка, Аляксандр Мельнікаў, Змітрок Марозаў, Святлана Ба-суматрава, Рыгор Яўсееў...

    З аб'яднання «Прыдняпроўе» пайшлі ў мастацкую літаратуру Аркадзь Кандрусевіч, Апанас Палітыка і іншыя маладыя тады паэты і празаікі.

    

    У красавіку 1960 года ў Магілёве было створана першае ў рэспубліцы абласное аддзяленне Саюза пісьменнікаў. Яго ўзначаліў Пятро Шасцеры-коў, добра вядомы як цікавы пісьменнік не толькі магіляўчанам. Калі над Беларуссю навісла навальнічная хмара гітлераўскага нашэсця, ён уступіў у камуністычны знішчальны батальён. Пасля вайны Пётр Паўлавіч вяр-нуўся на Магілёўшчыну, дзе пачаў працаваць журналістам. Ён парадаваў чытачоў не толькі нарысамі, але і аповесцю «Камень за камнем» аб ад-наўленкі роднага горада. Моладзі прысвечаны яго аповесці «На всю жизнь», «Солнечный луч», школьнікам — «Звени, звонок!». Другім да-поўненым выданнем выпушчана кніга «Солдатами были все» — у літаратурным запісе Пятра Шасцерыкова ўспаміны ўдзельнікаў абароны Магілёва цяжкім летам 1941-га, антыфашысцкага падполля ў дні аку-пацыі і вызвалення горада ад гітлераўцаў. П. Шасцерыкоў шмат рабіў па выхаванню маладых пісьменікаў, дапамагаў пачаткоўцам.

   Плённа працавалі ў абласным аддзяленні і пісьменнікі-франтавікі Анатоль Іваноў, Якуб Усікаў, Міхась Шумаў, Васіль Карпечанка, Мікола Лук'янаў.

    На Магілёўшчыне жылі і, здаецца, не так яшчэ даўно разам з намі працавалі ў абласным аддзяленні Саюза пісьменнікаў паэты Янка Непа-чаловіч і Віктар Хаўратовіч, празаік Мікола Герасімаў, крытык-літа-ратуразнаўца Аляксандр Макарэвіч. Кнігі — іх літаратурная спадчына — карыстаюцца заслужанай папулярнасцю.

   З роднай Магілёўшчыны ў вялікі свет пайшлі вядомыя беларускія празаікі Іван Чыгрынаў, Павел Кавалёў, Анатоль Кудравец, Галіна Васілеўская...

     З роднай Магілёўшчыны ў вялікі свет пайшоў вядомы беларускі праза-ік  Леанід Левановіч, паэты Ігар Шклярэўскі, Пятро Прыходзька, Мікола Аўрамчык, Іван Бурсаў, Павел Вераб'ёў, Мікола Янчанка, Ізяслаў Катляроў, Міхась Казакоў, крытык-літаратуразнаўца Дзмітрый Бугаёў і іншыя нашы землякі-пісьменнікі.

   Абласное аддзяленне Саюза пісьменнікаў Магілёўшчыны падтрымлі-вала творчыя сувязі таксама з пісьменнікамі з Габрава (Балгарыя), Та-руньскага і Влацлавецкага ваяводстваў (Польшча), Бранскай (Расія) і Ровенскай (Украіна) абласцей.

     Галоўную ж сваю задачу мы бачылі і бачым у выхаванні літаратурнай змены, аказанні не толькі творчай дапамогі, але і ў друкаванні маладых пісьменнікаў. У гэтым добруго службу саслужылі нам калектыўныя збор-нікі «Галасы Прыдняпроўя» (выдавецтва «Мастацкая літаратура», 1991 г.), “Дняпроўскія хвалі” (Магілёў, 1993 г.) у якіх побач з пісьменнікамі абласнога аддзялення СП былі надрукаваны творы і некалькіх дзясяткаў аўтараў — членаў літаб'яднанняў Магілёва і вобласці.

     Вось радкі эканаміста Іны Шчагловай:

                                   Край крыштальных крыніц

                                   I жытнёвых палёў,

                                   Гаманлівых бароў

                                   I азёр сінявокіх,

                                   Беларусь, Беларусь,

                                   Кожны раз я ізноў

                                   Да тваіх прыпадаю вытокаў.

                                   Не стамлюся спяваць

                                   Табе песні свае,

                                   Твая мова мне роднаю стала,

                                   I ў сэрцы гучаць

                                   Зразумелыя мне

                                   Словы Коласа,

                                   Словы Купалы.

 

   Найбольш мяне ўразіла тое, што Іна нарадзілася не на беларуокай зям-лі, а ў далёкім Мурманску. Калі сям'я пераехала сюды, Іна пайшла тут у школу, палюбіла нашу беларускую мову і, як піша ў вершы, гэтая мова ёй роднаю стала.

   Дарэчы, некаторыя вершы членаў літаб'яднанняў загучалі песнямі. А каб песень, добрых твораў было больш, варта адкрываць і падтрымліваць маладыя таленты. Каб нанова, як і раней, узляталі ў высокія нябёсы неў-міручыя радкі: «Прыдняпроўе маё, Прыдняпроўе, пералескі, крыніцы, лугі...»

​

                                                                          Іван АНОШКІН.

        

​

​